Có những sự việc tận mắt thấy, tận tai nghe, vẫn chưa chắc là sự thật. Mọi chuyện đều có góc khuất phía sau của nó, chỉ cần bạn bình tĩnh và đánh giá nó bằng trái tim, bạn sẽ tìm thấy cái nhìn hợp lý hơn.
Có một người nói với tôi rằng, “Trên xã hội này, không có thứ gì là đúng hoàn toàn và sai hoàn toàn cả. Nó còn phụ thuộc vào thời gian, địa điểm, văn hóa, lối sống và nhất là cách nhìn nhận của bạn”. Có thể sẽ là đúng trong trường hợp này, những chưa chắc đã đúng trong trường hợp khác. Có thể là sai ở thời điểm này, nhưng có thể ở một thời điểm khác nó lại đúng.
Mỗi người sống đều có một hoàn cảnh, một số phận khác nhau, người khác sẽ không cách nào hiểu được tường tận. Vậy nên, đừng vội vàng chỉ trích hay phán xét người khác khi không hiểu gì về tình huống chân thực của họ.
Đôi khi sự thật khác hẳn so với những gì chúng ta vẫn nghĩ, vì thế đừng bao giờ vội vàng phán xét người khác khi chỉ nhìn thấy những biểu hiện bề ngoài của một người. Có thể nó sẽ khác rất nhiều với những gì bạn suy nghĩ.
Chuyện ở đời muôn hình vạn trạng, đừng vội nhìn, đừng vội phán xét vì đơn giản rằng chúng ta chỉ là… người ngoài cuộc.
Câu chuyện 1
“Thầy bói xem voi” là câu truyện ngụ ngôn mà ai cũng biết. Bên cạnh ý nghĩa răn dạy về “sự học” của ông cha xưa, câu chuyện này đáng để các nhà quản trị trong kỷ nguyên 4.0 suy nghĩ.
Bức tranh vẽ tường thầy bói xem voi ở Thái Lan
Truyện ngụ ngôn kể rằng: Ngày xưa, có sáu thầy bói mù sống trong một ngôi làng. Thầy nào cũng phàn nàn không biết hình thù con voi nó như thế nào. Chợt nghe người ta nói có voi đi qua, các thầy bói quyết định: ”Dù không nhìn thấy, nhưng chúng ta hãy đi sờ nó vậy”. Cả sáu người đi tới nơi con voi đang đứng. Từng người trong số họ sờ vào con voi:
- “Tưởng sao, con voi là cái cột nhà”, người đầu tiên sờ vào chân voi nói.
- “Ồ không, nó là sợi dây thừng ấy mà”, người thứ hai sờ vào đuôi nói.
- “Cũng không phải. Nó là một con trăn”, người thứ ba sờ vòi nói.
- “Nó là một chiếc quạt nan to”, người thứ tư sờ tai nói.
- “Nó là một bức tường vĩ đại”, người thứ năm sờ bụng nói.
- “Nó là một cái ống đặc”, người thứ sáu sờ ngà voi kết luận.
Lý do các thầy bói mù cảm nhận con voi khác nhau là bởi mỗi người trong số họ sờ vào một phần khác nhau của con voi. Nói cách khác mỗi thầy bói đã có một phần sự thật. Con voi đã có tất cả đặc điểm mà mỗi thầy bói mù mô tả, nhưng hoàn toàn không phải thứ họ mô tả trừ khi chúng gộp tất cả những câu trả lời của họ lại.
Câu chuyện 2
Một lần Khổng Tử dẫn học trò đi du thuyết từ Lỗ sang Tề. Trong đám học trò đi với Khổng Tử có Nhan Hồi và Tử Lộ là hai học trò yêu của Khổng Tử
Trong thời Đông Chu, chiến tranh liên miên, lầm than đói khổ … Thầy trò Khổng Tử có nhiều ngày phải nhịn đói, nhịn khát. Tuy vậy, không một ai kêu than, thoái chí; tất cả đều quyết tâm theo thầy đến cùng.
May mắn thay, ngày đầu tiên đến đất Tề, có một nhà hào phú từ lâu đã nghe danh Khổng Tử, nên đem biếu thầy trò một ít gạo … Khổng Tử liền phân công Tử Lộ dẫn các môn sinh vào rừng kiếm rau, còn Nhan Hồi thì đảm nhận việc thổi cơm.
Tại sao Khổng Tử lại giao cho Nhan Hồi – một đệ tử đạo cao đức trọng mà Khổng Tử đã đặt nhiều kỳ vọng nhất – phần việc nấu cơm? Bởi lẽ, trong hoàn cảnh đói kém, phân công cho Nhan Hồi việc bếp núc là hợp lý nhất.
Sau khi Tử Lộ dẫn các môn sinh vào rừng kiếm rau, Nhan Hồi thổi cơm ở nhà bếp, Khổng Tử nằm đọc sách ở nhà trên, đối diện với nhà bếp, cách một cái sân nhỏ.
Đang đọc sách bỗng nghe một tiếng “cộp” từ nhà bếp vọng lên, Khổng Tử ngừng đọc, liếc mắt nhìn xuống … thấy Nhan Hồi từ từ mở vung, lấy đũa xới cơm cho vào tay và nắm lại từng nắm nhỏ … Xong, Nhan Hồi đậy vung lại, liếc mắt nhìn chung quanh … rồi từ từ đưa cơm lên miệng …
Hành động của Nhan Hồi không lọt qua đôi mắt của vị thầy tôn kính. Khổng Tử thở dài … ngửa mặt lên trời mà than rằng: “Chao ôi! Học trò nhất của ta mà lại đi ăn vụng thầy, vụng bạn, đốn mạt như thế này ư? Chao ôi! Bao nhiêu kỳ vọng ta đặt vào nó thế là tan thành mây khói!”
Sau đó, Tử Lộ cùng các môn sinh khác mang rau về … Nhan Hồi lại luộc rau … Khổng Tử vẫn nằm im đau khổ …
Một lát sau rau chín. Nhan Hồi và Tử Lộ dọn cơm lên nhà trên; tất cả các môn sinh chắp tay mời Khổng Tử xơi cơm.
Khổng Tử ngồi dậy và nói rằng: “Hôm nay, ngày đầu tiên đến đất Tề, may mắn làm sao thầy trò ta lại có được bữa cơm. Bữa com đầu tiên trên đất Tề làm thầy chạnh lòng nhớ đến quê hương nước Lỗ. Thầy nhớ đến cha mẹ thầy … cho nên thầy muốn xới một bát cơm để cúng cha mẹ thầy, các con bảo có nên chăng?
Trừ Nhan Hồi đứng im, còn các môn sinh đều chắp tay thưa: “Dạ thưa thầy, nên ạ!”
Khổng Tử lại nói: “Nhưng không biết nồi cơm này có sạch hay không?”
Tất cả học trò không rõ ý Khổng Tử muốn nói gì nên ngơ ngác nhìn nhau. Lúc bấy giờ Nhan Hồi liền chắp tay thưa: “Dạ thưa thầy, nồi cơm này không được sạch.”
Khổng Tử hỏi: “Tại sao?”
Nhan Hồi thưa: “Khi cơm chín con mở vung ra xem thử cơm đã chín đều chưa, chẳng may một cơn gió tràn vào, bồ hóng và bụi trên nhà rơi xuống làm bẩn cả nồi cơm. Con đã nhanh tay đậy vung lại nhưng không kịp. Sau đó con liền xới lớp cơm bẩn ra, định vứt đi … nhưng lại nghĩ: cơm thì ít, anh em lại đông, nếu bỏ lớp cơm bẩn này thì vô hình trung làm mất một phần ăn, anh em hẳn phải ăn ít lại. Vì thế cho nên con đã mạn phép thầy và tất cả anh em, ăn trước phần cơm bẩn ấy, còn phần cơm sạch để dâng thầy và tất cả anh em …
Thưa thầy, như vậy là hôm nay con đã ăn cơm rồi … bây giờ, con xin phép không ăn cơm nữa, con chỉ ăn phần rau. Và … thưa thầy, nồi cơm đã ăn trước thì không nên cúng nữa ạ!"
Nghe Nhan Hồi nói xong, Khổng Tử ngửa mặt lên trời mà than rằng:
“Chao ôi! Thế ra trên đời này có những việc chính mắt mình trông thấy rành rành mà vẫn không hiểu được đúng sự thật! Chao ôi! Suýt tí nữa là Khổng Tử này trở thành kẻ hồ đồ!”
Câu chuyện 3
Một con tàu du lịch gặp nạn trên biển, trên thuyền có một đôi vợ chồng rất khó khăn mới lên đến trước mũi thuyền cứu hộ, trên thuyền cứu hộ chỉ còn thừa duy nhất 1 chỗ ngồi. Lúc này, người đàn ông để vợ mình ở lại, còn bản thân nhảy lên thuyền cứu hộ.
Người phụ nữ đứng trên con thuyền sắp chìm, hét lên với người đàn ông một câu…
Kể đến đây, thầy giáo hỏi học sinh: “Các em đoán xem, người phụ nữ sẽ hét lên câu gì?”
Tất cả học sinh phẫn nộ, nói rằng: “Em hận anh, em đã nhìn nhầm người rồi.”
Lúc này thầy giáo chú ý đến một cậu học sinh mãi vẫn không trả lời, liền hỏi cậu bé. Cậu học sinh nói: “Thầy ơi, em nghĩ người phụ nữ sẽ nói: Chăm sóc tốt con của chúng ta anh nhé!”
Thầy giáo ngạc nhiên hỏi: “Em nghe qua câu chuyện này rồi ư?”
Học sinh lắc đầu: “Chưa ạ, nhưng mà mẹ em trước khi mất cũng nói với bố em như vậy.”
Thầy giáo xúc động: “Trả lời rất đúng.”
Người đàn ông được cứu sống trở về quê hương, một mình nuôi con gái trưởng thành. Nhiều năm sau, anh ta mắc bệnh qua đời, người con gái lúc sắp xếp kỷ vật, phát hiện quyển nhật ký của bố. Hóa ra, lúc mẹ và bố ngồi trên chiếc tàu ấy, người mẹ đã mắc bệnh nan y, trong giây phút quyết định, người chồng đã giành lấy cơ hội sống duy nhất về mình. Trong nhật ký viết rằng: “Anh ước gì anh và em có thể cùng nhau chìm xuống đáy biển, nhưng anh không thể. Vì con gái chúng ta, anh chỉ có thể để em một mình ngủ giấc ngủ dài dưới đáy đại dương sâu thẳm. Anh xin lỗi.”
Kể xong câu chuyện, phòng học trở nên im ắng, các em học sinh đã hiểu được ý nghĩa câu chuyện này: Thiện và ác trên thế gian, có lúc lắm mối rối bời, khó lòng phân biệt, bởi vậy đừng nên dễ dàng nhận định người khác.
"Óc nghĩ, mắt trông, tai nghe, chân đi, miệng nói, tay làm" là kỹ năng cần có ở các chuyên gia
Trong câu chuyện thầy bói xem voi, chúng ta đã chứng kiến quan điểm khác nhau của các thầy bói vì thiếu một giác quan "mắt thấy". Nhưng trong thực tế, nhiều người trong chúng ta có đầy đủ các giác quan, thậm chí có trình độ Tiến Sỹ vẫn đánh giá sai trầm trọng các vấn đề, dẫn đến nhiều hậu quả nghiêm trọng cho tập thể và xã hội.
… Đến tư duy hệ thống
Mỗi thành viên trong cùng một tổ chức sẽ theo đuổi những góc nhìn khác nhau khi họ chưa chạm tới toàn bộ sự thật của hệ thống. Nhiều khi những bất đồng không hề là sự bất đồng, mà đơn thuần chỉ là việc các cá nhân nhìn nhận sự việc ở mỗi khía cạnh khác nhau của cùng một hệ thống. Nói cách khác: những thành phần riêng rẽ tạo nên hệ thống không thể tạo ra được hành vi chung của toàn bộ hệ thống.
Mỗi một vấn đề hay mỗi một tổ chức/doanh nghiệp đều đang nằm trong một “hệ thống”, vì vậy cần phải đặt nó trong hệ thống để xem xét mọi khía cạnh tác động. Có như vậy mới giải quyết được tận gốc rễ của vấn đề và tránh được những rủi ro không đáng có. Tư duy mới là thách thức không nhỏ đối với các nhà quản trị trong thế kỷ 21.
Đối với những chuyên gia tư vấn, luật sư... các kỹ năng tổng hợp rất quan trọng để phán xét một ai đó, hoặc giám sát một cá nhân (tổ chức) nào đó. Dự án thất bại có hàng tá nguyên nhân, không thể đổ lỗi cho riêng nhà thầu. Chuyên gia tư vấn, giám sát cần xem xét các vấn đề đằng sau và đánh giá khách quan (judge) từ nhiều phía.
Một nửa của sự thật, thì sẽ không bao giờ là sự thật. Có những việc mà tận mắt thấy, tận tai nghe, vẫn chưa chắc là sự thật. Trong thời đại đầy biến động VUCA (volatility, uncertainty, complexity, ambiguity), con người vẫn bị đánh lừa bởi cái gọi là "sự thật".